[Galeria] Tanuki według Kuniyoshiego

Utagawa Kuniyoshi (1797-1861) kojarzony jest przede wszystkim z malarstwem drzeworytniczym typu musha-e (武者絵), przedstawiającym dzieje wielkich wojowników, zarówno historycznych, jak i fikcyjnych. Jego twórczość była jednak zróżnicowana, obejmowała bowiem wizerunki pięknych kobiet, aktorów i sumitów, pejzaże i ilustracje humorystyczne. Zwłaszcza w tych ostatnich, nieszablonowych z samej definicji, ujawniała się nieskrępowana wyobraźnia artysty. W dzisiejszej odsłonie Galerii prezentuję dwie serie humorystyczne Kuniyoshiegi poświęcone jenotom japońskim i ich niezwykłym umiejętnościom. Serie te to Tanuki, zrealizowana około 1842 roku, oraz Nowe figle tanuki (Aratamete tanuki no tawamure), powstała w latach 1844-1846.

Tanuki to lokalna nazwa jenota japońskiego, w języku uczonych znanego jako Nyctereutes procyonoides viverrinus. W japońskim folklorze jenotom przypisuje się podobne właściwości co bakeneko i kitsune, obdarzonym nadnaturalnymi zdolnościami kotom i lisom – potrafią zmieniać postać, co nader chętnie wykorzystują w wymierzonych w ludzi psikusach. Psikusy stanowią tu słowo-klucz, bowiem w przeciwieństwie do bakeneko i kitsunei, ukazywanych często jako istoty demoniczne i figury karzące, tanuki przedstawiane są zwykle jako stworzenia radosne i skore do zabaw, psotliwe co prawda, lecz raczej nieszkodliwe – a przynajmniej nie w stosunku do ludzi, którzy na to nie zasłużyli – potrafiące się przy tym odwdzięczyć za okazaną im dobroć. Nie oznacza to bynajmniej, że tanuki nie potrafią być demoniczne, na co najlepszym przykładem jest opowieść Kachi-kachi yama, w której żądny zemsty tanuki morduje kobietę, po czym przybiera postać swej ofiary, gotuje z jej mięsa zupę i serwuje ją jej mężowi.

Osobliwą umiejętnością tanuki, niespotykaną wśród innych legendarnych stworzeń, jest zdolność do regulowania wielkości i kształtu swej moszny, która osiągnąć może rozmiar ośmiu mat tatami (około 13 metrów kwadratowych). Umiejętność ta wykorzystywana jest przez jenoty do zaspokajania swoich bieżących potrzeb, wyplątywania się z tarapatów i płatania figli. W książce Wiedza o stali (Hagane no Chishiki, 1971) Shigeo Ōwaku wywiódł źródło tego wyobrażenia z prowincji Kanazawa, konkretnie zaś z tamtejszego środowiska robotników zajmujących się obróbką metali. Skóra tanuki była wykorzystywana przez nich w procesie wyrabiania płytek złota – owijano nią grudki kruszcu, po czym uderzano w nie tak długo, aż metal przybrał pożądany kształt. Powiadano wówczas, że skóra jest tak wytrzymała, a złoto na tyle plastyczne, że jego grudkę można spłaszczyć do tego stopnia, by powierzchnią objęło osiem mat tatami. Skojarzenie skóry wykorzystywanej w obróbce złota z moszną wynikało z tego, że termin oznaczający bryłkę złota (kin no tama, 金の玉) był podobny do kolokwialnego określenia jąder (kintama, 金の玉).

Humor serii drzeworytów Kuniyoshiego poświęconych tanuki opiera się na dwóch filarach: antropomorfizacji stworzeń, wynikającej z ich umiejętności zmieniania kształtu, oraz ukazania użytku, jaki czynią ze swej zdolności do powiększania i modulowania kształtu moszny. Tłumaczenia tytułów poszczególnych ilustracji są liberalne, chciałem bowiem uczynić je bardziej informacyjnymi oraz uniknąć powtórzeń (stąd też w tłumaczeniu wyeliminowałem powtarzające się w pierwszej serii słowo tanuki). Większość ilustracji mówi sama za siebie, w tych zaś przypadkach, w których dowcip wymaga wyjaśnienia, zawarłem je w opisie.

Oryginalny format poszczególnych ilustracji to chūban (19,5 na 26,5 cm). Serię rozprowadzano na arkuszach w formacie ōban (26,5 na 39 cm), po dwie ilustrację na arkusz.

Seria: Tanuki

Łapanie ptaków za pomocą sieci rybackiej (Tanuki no amiuchi)

Uliczny tłum (Tanuki no ōrai)

Połów w rzece (Tanuki no kawagari)

Nagły wieczorny prysznic (Tanuki no yūdachi)

Tanuki cierpiący na opuchnięcie moszny (Tanuki no senkimochi)

Bóstwa szczęścia (Tanuki no Shichi-fukujin)

Kuniyoshi przedstawił na ilustracji tanuki wcielające się w pięciu z Siedmiorga bóstw szczęścia (Shichi-fukujin, 七福神). Bóstwa te, z których większość trafiła do Japonii z Chin wraz z buddyzmem, stanowią popularny motyw w japońskiej sztuce. Tanuki upodabniają się do bóstw poprzez stworzenie z moszny charakterystycznych dla nich atrybutów.

Na ilustracji zidentyfikować można następujące bóstwa: Hoitei (po lewej u góry, przedstawiany jako mnich o wielkim odsłoniętym brzuchu noszący worek pełen skarbów), Ebisu (po lewej na dole, jego atrybuty stanowią wędka i ryba, w tym przypadku stworzona z moszny), Fukurokuju (w środku, cechuje go wydłużona głowa), Daikokuten (po prawej u góry, jego atrybuty stanowią młotek szczęścia i zarzucony na plecy worek ryżu) i Jurōjin (po prawej na dole, jego atrybut stanowi zwój, na którym zapisana jest mądrość całego świata).

Warto dodać, że Kuniyoshi stworzył w 1840 roku serię Żarty z głową Fukurokuju (Fukurokuju atama no tawamure), w której głowa tytułowego bóstwa posłużyła do podobnych żartów co moszna u tanuki.

Wróżbiarz (Tanuki no uranai)

Szyldy (Tanuki no kanban)

Siłacze (Kindama chikaramochi)

Łowienie suma za pomocą jąder (Namazu hyōtan kintama)

Podstawę dla dowcipu Kuniyoshiego stanowi popularny kōan (problem, niemożliwy do rozwiązania na drodze logicznego myślenia, wykorzystywany w nauce w buddyzmie zen) o treści: Jak złapać suma za pomocą tykwy.

Sumici (Tanuki no sumō)

Stragan (Tanuki no mochi)

Chroniąc się przed zimnem (Samugari tanuki)

Tanuki świętujący pierwszą sprzedaż w nowym roku (Hatsuuma no tanuki)

Dziwadło (Tanuki no kokintama)

Dziwadło nie jest dosłownym tłumaczeniem oryginalnego tytułu ilustracji, odnosi się bowiem do kontekstu przedstawionej na niej sytuacji. Napis kokintama znajdujący się nad wejściem do stoiska, które odwiedzają tanuki oznacza małe jądra. Kuniyoshi nawiązał na tej ilustracji do zjawiska misemono (見世物) – zróżnicowanych pokazów urządzanych w przydrożnych namiotach i naprędce skleconych stoiskach, w ramy których wchodziły m.in. amatorskie spektakle teatralne, popisy akrobatyczne, prezentacja egzotycznych zwierząt i freak-show. Dziwadłem, które chcą obejrzeć tanuki, jest przedstawiciel ich gatunku.

Tworzenie lalki Darumy (Tanuki no dōke Daruma)

Lalka Darumy to przynosząca szczęście figurka, dla której wzór stanowi wizerunek Bodhidharmy, założyciela buddyjskiej sekty Zen. Podług podań Bodhidharma poddał się dziewięcioletniej medytacji, podczas jego nogi uschły i odpadły, a ręce nakazał sobie odciąć, ponieważ nazbyt go rozpraszały. Lalki Darumy mają kształt głowy o wielkich oczach, owiniętej czerwoną szatą.

Udając tengu (Tengu no mane)

W folklorze japońskim tengu (天狗) to rodzaj demonów (yōkai, 妖怪) zamieszkujący góry i lasy, łączący w sobie cechy ludzkie i ptasie. Charakterystycznym elementem wizerunku tengu jest nienaturalnie długi nos, co stanowi pozostałość po wcześniejszym sposobie ich przedstawiania jako istoty z ptasimi dziobami. Tanuki wykorzystuje właściwości swej moszny do stworzenia wielkiego nosa, dopełniając słomą reszty charakteryzacji. Usadowiony na zboczu góry wywołuje paniczny strach w trzech innych zantropomorfizowanych jenotach.

Połów siecią (Jibiki tanuki)

Reklama (Tanuki no urisue)

Holownik (Tanuki no hikifune)

Seria: Nowe figle tanuki

Przyrządzanie mochi (Mochi tsuki)

Mochi to tradycyjne japońskie kluski robione z ryżu. Można przypuszczać, że Kuniyoshi nawiązuje w tej ilustracji do wspominanej już opowieści Kachi-kachi yama. W historii tej kobieta, którą zamordował tanuki, przygotowywała mochi, a jenota uwolniła z uwięzi, ponieważ ten obiecał pomóc jej w kuchni.

Udając Konpirę (Konpira mairi)

Konpira, znana również jako Ō-mono-nushi-no-mikoto, to bóstwo marinistyczne, do którego podróżnicy morscy i ludzie pracujący na morzu wznoszą modły o pomyślność. Humor tej ilustracji opiera się na podobnej podstawie co Udając tengu z wcześniejszej serii. Za pomocą moszny i słomy tanuki tworzy wizerunek mitologicznej postaci. W tym jednak przypadku inne tanuki nie uciekają.

Przygotowując dashi (Dashi)

Dashi to bulion przygotowywana z suszonych i sfermentowanych wiórków ryby bonito i wodorostów kombu.

Tanuki podczas festiwalu z okazji dnia chłopca (Tango no sekku)

Tango no sekku było świętem obchodzonym piątego dnia piątego miesiąca chińskiego kalendarza księżycowego. Podczas święta rodziny wciągają na masz koinobori (鯉幟), chorągwie w kształcie karpia, po jednej dla każdego dziecka płci męskiej. Na ilustracji trzej tanuki wachlują mosznami powietrze, mając nadzieję, że dzięki temu do nieba wzniesie się koinbori zrobiony z moszny czwartego z nich.

Benkei i dzwon (Tsurigane Benkei)

Ilustracja stanowi parodię popularnego w sztuce japońskiej motywu wiążącego się z legendarną siłą mnicha Benkeia, wiernego wasala Minamoto no yoshitsune. Benkei miał pewnego razu ukraść z buddyjskiej świątyni Onjō-ji ważący trzy tony dzwon świątynny (bonshō, 梵鐘, alt. tsurigane, 釣り鐘) i własnoręcznie przeciągnąć go na szczyt góry Hiei.

Bóstwa szczęścia (Shichi-fukujin)

Wariacja ilustracji wchodzącego w ramy pierwszej serii Kuniyoshiego poświęconej tanuki.

Przekraczanie rzeki (Kawa watari)

Udając Rokurokubi (Rokurokubi)

W folklorze japońskim Rokurokubi to yōkai posiadający umiejętność wydłużania szyi na niemal nieograniczoną odległość. Podobnie jak ma to miejsce na ilustracji Udając tengu, tanuki wykorzystuje możliwość rozciągania i modelowania moszny, by upodobnić się do potwora i przerazić swych pobratymców.

Łucznicy na strzelnicy (Yaba)

Żółwie (Kame)