Dzielni mali Japończycy: Wojna rosyjsko-japońska w brytyjskich filmach

Wojna rosyjsko-japońska (1904-1905) budziła na Zachodzie ogromne zainteresowanie ze względu na jej wagę dla sytuacji polityczno-ekonomicznej na Dalekim Wschodzie i fakt, że była pierwszym konfliktem, w którym zachodnie mocarstwo mierzyło się z „orientalnym” przeciwnikiem na równych warunkach. Konflikt ten był nie tylko wydarzeniem politycznym i militarnym, ale również medialnym, a obraz – w formie ilustracji prasowej, fotografii, slajdu latarni magicznej i filmu – odegrał w jego relacjonowaniu i interpretowaniu rolę równie istotną, co słowo.

Na sposób przedstawiania wojny rosyjsko-japońskiej w zachodnich państwach wyraźnie wpływały ich relacje z Rosją i Japonią oraz ich interesy w Azji – we Francji, ówczesnego sojusznika Rosji, dominowała orientacja prorosyjska oraz retoryka „żółtego niebezpieczeństwa”, natomiast w Wielkiej Brytanii, związanej od 1902 roku sojuszem z Japonią i niechętnie spoglądającej na poczynania Rosji na Dalekim Wschodzie, przeważały sympatie projapońskie. Tendencje te znalazły przełożenie na grunt filmu.

Brytyjscy producenci filmowi przystąpili do realizacji nagrań poświęconych wojnie niemal natychmiast po jej wybuchu – pierwsze z nich trafiły do sprzedaży już pod koniec lutego 1904 roku, niespełna miesiąc po japońskim ataku na Port Arthur. Mimo dużego zainteresowania tym konfliktem, operatorów wysłała na front tylko firma Charlesa Urbana  – Joseph Rosenthal dołączył do 3. Armii Cesarskiej Armii Japonii, dowodzonej przez generała Maresuke Nogiego, której przypadło zadanie zdobycia Port Arthur, natomiast George Rogers, menadżer paryskiej filii firmy, towarzyszył rosyjskim wojskom w drodze z Sankt Petersburga do Mandżurii.

George Rogers i inny zagraniczny korespondent w Mandżurii.
Fotografia z katalogu Charles Urban Trading Company z lutego 1905 roku.

W materiałach reklamowych firmy podkreślano, że tylko ona dysponuje autentycznymi nagraniami z terenów objętych działaniami zbrojnymi. W jej katalogu z lutego 1905 roku czytamy:

Poniższe filmy są absolutnie jedynymi autentycznymi [nagraniami] przedstawiającymi wydarzenia związane z oblężeniem Port Arthur. Zostały uchwycone przez pana Josepha Rosenthala, jedynego korespondenta wojennego na Dalekim Wschodzie, który uzyskał  pozwolenie japońskiego Urzędu Wojny na towarzyszenie 3. Armii Cesarskiej podczas jej operacji pod Port Arthur. […] Wszystkie filmy dotyczące wojny  rosyjsko-japońskiej zawarte w tym wykazie są absolutnie autentyczne i nie powinny być mylone z serią haniebnych fałszywek, pochodzących głównie z francuskich źródeł, które […] zwiodły widownię i rzuciły cień wątpliwości co do autentyczności [nagrań] uzyskanych przy ogromnym ryzyku i wysokich kosztach przez [naszego] skrupulatnego operatora[1].

Dziewięć miesięcy wcześniej, w ogłoszeniu zamieszczonym w „The Era”, firma deklarowała, że wszystkie oferowane przez nią filmy dotyczące wojny rosyjsko-japońskiej są autentyczne, dodając, że nie para się sprzedażą „fałszywek”, gdyż przynoszą one branży filmowej szkodę i złą sławę[2].

W początkowym okresie wojny, oczekując na pierwsze materiały z frontu, firma Urbana rozpowszechniała nagrania ukazujące japońskie pancerniki Mikasa i Yashima, serię o zbiorczym tytule Trzydzieści minut w Japonii (Thirty Minutes in Japan), na którą składały się scenki zrealizowane w Japonii pod koniec XIX wieku dla firmy braci Lumière przez Françoisa-Constanta Girela, Gabriela Veyre’a i Tsunekichiego Shibatę, filmowe „widokówki” z Sankt Petersburga, zarejestrowane przez Rogersa przed jego wyjazdem do Mandżurii, oraz „reprezentację” starć pod Port Arthur[3]. Ta ostatnia stanowiła w istocie – na co otwarcie wskazywano w reklamach – kompilację nagrań zarejestrowanych przez Alfreda J. Westa podczas manewrów brytyjskiej marynarki, które zorganizowano 22 lutego 1904 roku dla króla Edwarda VII w Portsmouth. Składało się na nią 17 scenek przedstawiających m.in. ostrzelanie fortyfikacji przez flotę złożoną z pancerników, krążowników i torpedowców, wybuch okrętu po uderzeniu w minę morską, zniszczenie baterii dział fortowych przez pocisk artyleryjski, wysadzenie chroniącej port zagrody bonowej, desant atakujących wojsk oraz potyczki na lądzie.

Po lewej: reklama Charles Urban Trading Company zamieszczona 12 marca 1904 roku w „The Era”.
Po prawej: opis katalogowy Ostrzelania Port Arthur (The Bombardment of Port Arthur).

Na początku maja premierę miały nagrania Rogersa z jego podróży przez Syberię, a miesiąc później pierwsze filmy zarejestrowane przez Rosenthala w Japonii[4]. Od tego czasu firma nie wprowadzała już do sprzedaży materiałów pozyskanych od innych producentów.

Reklama nagrań Rogersa z podróży przez Syberię zamieszczona 14 maja 1904 roku w „The Era”.

Podczas pobytu na Dalekim Wschodzie Rogersowi nie udało się zbliżyć do obszarów, na których toczyły się walki, zarejestrował jednak kilkadziesiąt nagrań ukazujących m.in. wojska przekraczające zamarznięty Bajkał, członków załóg rosyjskich okrętów zatopionych podczas bitwy pod Czemulpo w drodze do Sankt Petersburga, przyjazd generała Aleksieja Kuropatkina, naczelnego dowódcy sił rosyjskich, do Pietrowska Zabajkalskiego, żołnierzy wsiadających do pociągów na stacji w Irkucku, popisy jeździeckie Kozaków syberyjskich stacjonujących w Mukdenie, przybycie 1. Pułku Strzelców Syberyjskich do Harbinu i odbywające się tam manewry rosyjskiej artylerii[5].

Rosenthal, nim dołączył do 3. Armii, zrealizował w Japonii serię filmów, na których utrwalił m.in. festiwal w kompleksie świątynnym w Nikkō, gejsze, pokazy szermierki, sprzedawaną w Jokohamie zabawkę mechaniczną, przedstawiającą japońskiego demona pożerającego kozaka, oddziały wyruszające na front oraz procesję pogrzebową oficera poległego na wojnie[6].

W katalogu firmy znalazła się również „aranżowana scena” Japoński chorąży (The Japanese Standard Bearer), w której odtworzono epizod z bitwy nad rzeką Yalu – Japończyk broni w pojedynkę sztandaru swego regimentu przed czterema kozakami, po czym umiera wskutek odniesionych ran, całując ocaloną flagę . W ogłoszeniu zmieszczonym 16 lipca 1904 roku w „The Era” figuruje ona w wykazie filmów otrzymanych od Rosenthala, niewykluczone jednak, że została nakręcona w Londynie przez innego operatora.

Opis i dwa kadry z Japońskiego Chorążego zamieszczone
w katalogu Charles Urban Trading Company z lutego 1905 roku.

Japońskie Regulacje w zakresie korespondentów wojennych uniemożliwiały Rosenthalowi wysłanie do Londynu materiałów, które zarejestrował podczas trwającego sześć miesięcy oblężenia Port Artur, aż do jego zakończenia – premiera pierwszych z nich odbyła się dopiero 30 stycznia 1905 roku[7].

Ilustracja z katalogu firmy Urbana przedstawiająca obóz korespondentów wojennych
w okolicach Port Arthur – Rosenthal odbiera przesyłkę zrzucaną przed jeźdźca, czemu przygląda się
jego japoński asystent, stojący za kamerą.

W lutym firma Urbana wprowadziła do dystrybucji trzyczęściowy program poświęcony wojnie, skompilowany z nagrań Rogersa i Rosenthala, na który składały się sekcje Rosyjska armia w Mandżurii (The Russian Army in Manchuria), Oblężenie Port Arthur (The Siege of Port Arthur) i Kapitulacja Port Arthur (The Surrender of Port Arthur) o łącznej długości 3,800 stóp, co przekładało się na ok. 80 min. projekcji. Pierwsza z nich miała długość 1,600 stóp (ok. 33 min. projekcji), druga – 1,050 stóp (ok. 22 min. projekcji), trzecia zaś – 1,150 stóp (ok. 25 min. projekcji).

W sekcjach dotyczących Port Arthur znalazły się m.in. filmy ukazujące naradę barona Hisanao Ōshimy, dowódcy 9. Dywizji Cesarskiej Armii Japonii, z oficerami, japońskich żołnierzy budujących okopy i czyszczących karabiny, przemieszczanie dział oblężniczych i prowadzony przy ich użyciu ostrzał, wnętrza fortu po jego zdobyciu, generała Anatolija Stessela, dowodzącego obroną, i generała Nogiego po podpisaniu aktu kapitulacji, rosyjskich jeńców oraz uroczyste wkroczenie wojsk japońskich do Port Arthur[8].

Fotografia z katalogu firmy przyporządkowana do nagrania
Kozacy rozpoczynający przemarsz przez jezioro Bajkał
(Troops of Cossacks Starting the March Across Lake Baikal).

Fotografia z katalogu firmy Urbana przyporządkowana do nagrania
Przybycie 1. Pułku Strzelców Syberyjskich do Harbinu
(The Arrival of the 1st Siberian Sharpshooters at Harbin).

Fotografia z katalogu firmy Urbana przyporządkowana do nagrania
Bateria 11-calowych dział ostrzeliwująca Port Arthur 500-funtowymi pociskami
(The Battery of 11-inch Guns Pouring 500lb. Shells into Port Arthur).

Reklama Urbanora Exhibition Company zamieszczona 27 maja 1905 roku w „The Era”

Warwick Trading Company przyjęła model działania zbliżony do Urbana. Na miesiąc przed wybuchem wojny firma reklamowała serię nagrań zarejestrowanych w 1902 roku przez Williama Barkera na japońskim krążowniku Asama, przekonując, że powinny one spotkać się z dużym zainteresowaniem ze strony widowni ze względu na napiętą sytuację na Dalekim Wschodzie[9]. Barker zarejestrował pokład statku, ćwiczenia gimnastyczne załogi, mecz zapaśniczy, pokazowe pojedynki na miecze i bagnety oraz marynarzy obsługujących działa okrętowe. Nagrania te pierwotnie trafiły do oferty firmy w lipcu 1902 roku, konflikt rosyjsko-japoński dał im jednak „drugą młodość”[10].

Kadr z jednego z nagrań Barkera.

Na początku lutego firma skompilowała specjalny program rosyjsko-japoński, złożony z nagrań Barkera, archiwalnych materiałów Josepha Rosenthala z powstania bokserów i nowych filmów z Rosji[11], a pod koniec miesiąca wprowadziła do sprzedaży nagrania „ilustrujące” japoński atak na Port Arthur – były to nagrania Westa z manewrów w Portsmouth, na co wskazują ich opisy i fakt, że w tym samym czasie w ofercie firmy znalazły się również filmy Westa z tych manewrów [12].

Fragment reklamy Warwick Trading Company zamieszonej 5 marca 1904 roku w „The Era”.

Fragment reklamy Warwick Trading Company zamieszonej 19 marca 1904 roku w „The Era”.

Na wczesnym etapie wojny firma kilkakrotnie informowała, że w Japonii przebywa jej korespondent, niejaki Frederick Churchman, i że wkrótce do Londynu dotrą wysłane przez niego filmy. Do jej oferty trafiły później nagrania z Japonii – ukazujące m.in. oddziały wyruszające na front, tłum przechodniów kupujących gazety z informacjami o wyniku bitwy morskiej pod Port Arthur, procesję pogrzebową porucznika Takeo Hirosego, poległego podczas drugiej próby zablokowani Port Arthur w nocy z 26 na 27 marca, przybycie do Tokio żołnierzy rannych podczas bitwy pod Jinzhou oraz członków Gwardii Cesarskiej ćwiczących atak na fortyfikację Port Arthur[13] – nie znalazły się w niej jednak żadne materiały z terenów objętych działaniami zbrojnymi.

Reklama Warwick Trading Company zamieszona 11 czerwca 1904 roku w „The Era”.

Warwick Trading Company oraz brytyjski oddział wytwórni Gaumonta rozpowszechniały ponadto serię nagrań z Rosji, na których ukazano cara Mikołaja II dokonującego przeglądu wojsk wyruszających na front. Niestety, nie udało mi się ustalić ich źródła. W materiałach reklamowych brytyjskiego oddziału wytwórni Gaumont stwierdzono tylko, że firmie udało się pozyskać  „specjalny zestaw filmów zarejestrowanych jako dokument historyczny na rozkaz Jego Imperatorskiej Wysokości, Cara”, które mogą być rozpowszechniane pod warunkiem, że nie zostaną sprowadzone do Rosji[14]. Według wykazu brytyjskich filmów niefikcjonalnych opracowanego przez Denisa Gifforda nagrania zrealizował Churchman[15], są one jednak datowane na maj, kiedy korespondent Warwick Trading Company przebywał jakoby w Japonii.

Fragment reklamy brytyjskiego Gaumonta zamieszczonej 2 sierpnia 1904 roku w „The Era”.

Pozostali brytyjscy producenci chcący kapitalizować zainteresowanie konfliktem między Rosją i Japonią realizowali poświęcone mu filmy na miejscu.

Pod koniec lutego 1904 roku Robert W. Paul wyprodukował składający się z czterech scen o łącznej długości 300 stóp Incydent w obozie (An Affair of Outposts, reż. nieznany) – rosyjski oddział zwiadowczy, dowodzony przez sierżanta przewożącego plany wojskowe, wpada w zasadzkę, z której udaje się ujść tylko dwóm żołnierzom; Japończycy przeszukują ciało sierżanta, znajdują powierzone mu przez przełożonych dokumenty i przygotowują się do ataku na rosyjski obóz; ranni zwiadowcy docierają do obozu i ostrzegają stacjonujące tam wojska przed zbliżającym się nieprzyjacielem, lecz jest już za późno na przygotowania do obrony; Japończycy zdobywają obóz, ściągają rosyjską flagę i wywieszają w jej miejsce japoński sztandar, po czym część z nich odchodzi z pojmanymi Rosjanami[16].

Reklama firmy Paula zamieszczona 5 marca 1904 roku w „The Era”.

W marcu do oferty firmy Paula trafił krótki film alegoryczny Japończyk kontra Rosjanin (Jap vs. Russian, reż. nieznany) – przedstawiciele światowych mocarstw po kolei salutują japońskiej fladze; kiedy przychodzi kolej Rosjanina ten zrywa sztandar; Japończyk i Rosjanin wchodzą na zaimprowizowany ring i rozpoczynają zapasy; Japończyk zwycięża w pojedynku, zostaje owinięty w brytyjską flagę, a przedstawiciele mocarstw składają mu gratulacje[17]. Nagranie stanowiło czytelny komentarz do konfliktu na Dalekim Wschodzie, nie pozostawiając przy tym najmniejszych wątpliwości co do tego, po czyjej stronie znajdowała się sympatia jego twórców. Paul wyprodukował wówczas również „japoński dramat miłosny w siedmiu scenach” Wszystko dla miłości gejszy (All for the Love of Geisha, reż. nieznany), który – według katalogu firmy z 1907 roku – ilustrował sojusz brytyjsko-japoński[18]. Przedstawiał on historię gejszy, o której względy rywalizują rosyjski oficer i angielski marynarz. Dziewczyna woli marynarz, lecz Rosjanin nie chce tego zaakceptować i uprowadza ją. Japońscy żołnierze dowiadują się, gdzie więziona jest gejsza, i z pomocą Anglika ratują ją z płonącego budynku.

Ostatni film poświęcony wojnie rosyjsko-japońskiej, jaki zrealizowano w firmie Paula – Ujęcie i rozstrzelanie jako szpiegów dwóch japońskich oficerów (The Capture and Execution as Spies of Two Japanese Officers) – powstał na podstawie doniesień o rozstrzelaniu dwóch japońskich oficerów schwytanych w okolicach Harbinu w przebraniu Mongołów i z ładunkami wybuchowymi. Trafił on do dystrybucji pod koniec kwietnia, niespełna dwa tygodnie po tym wydarzeniu i kilka dni po publikacji informacji na jego temat w brytyjskiej prasie[19]. Składał się z czterech scen, przedstawiających próbę wysadzenia przez szpiegów trakcji kolejowej, pościg za nimi i ich ujęcie, sąd polowy oraz wykonanie wyroku, poprzedzone wzniesieniem przez Japończyków trzykrotnego okrzyku na cześć cesarza .

Od lewej do prawej: kadry z filmów Incydent w obozie, Wszystko dla miłości gejszy i Ujęcie i rozstrzelanie jako szpiegów dwóch japońskich oficerów
zamieszczone w katalogu firmy Paula z 1907 roku.

Frank Mottershaw, założyciel Sheffield Photo Company, zrealizował pod koniec lutego Pęd z meldunkami (A Dash with Dispatches) i Atak na japoński konwój (Attack on a Japanese Convoy). W pierwszym filmie japoński żołnierz wyrusza z obozu z meldunkami, wpada w zasadzkę kozaków, walczy z nimi, traci i odzyskuje przesyłkę, po czym kontynuuje misję[20]. Druga produkcja była trzykrotnie dłuższa i bardziej złożona[21]. W pierwszej scenie oddział kozaków ściga i bierze do niewoli kulisa szpiegującego dla Japończyków, uzyskuje od niego informacje o trasie japońskiego konwoju i odjeżdża, ciągnąc za sobą więźnia za warkocz. W drugiej – kozacy napadają na japoński konwój, Japończycy bronią się i odpędzają atakujących, raniąc jednego z nim, po czym opatrują go i umieszczają na wozie. W ostatniej scenie konwój próbuje przekroczyć rzekę, lecz zostaje ponownie zaatakowany przez Rosjan. Kiedy japońscy żołnierze przechodzą do kontrataku, ich jeniec próbuje uciec i zostaje zastrzelony. Uporawszy się z zagrożeniem Japończycy przedostają się na drugi brzeg i odjeżdżają.

Rekonstrukcje wydarzeń z terenów objętych działaniami zbrojnymi realizował również brytyjski oddział wytworni Gaumont. Na początku marca wprowadził on do sprzedaży Atak na rosyjski obóz (Attack on a Russian Outpost, Harold Hough), w którym japoński żołnierz zakrada się od tyłu do rosyjskiego wartownika i zabija go, po czym jego oddział przypuszcza atak na wrogi obóz, z łatwością go zdobywając[22], a pod koniec maja Ostrzelanie Port Arthur (Bombardment of Port Arthur, Harold Hough), reklamowane jako najwspanialsza „fałszywka” stulecia[23]. W październiku niezidentyfikowany operator firmy zarejestrował Japońską odwagę: Incydent wojenny (Japanese Bravery: Incident of War), w której rosyjscy zwiadowcy kradną śpiącemu japońskiemu żołnierzowi przesyłkę, ten budzi się, odzyskuje ją i ucieka pościgowi[24].

Fragment reklamy brytyjskiego Gaumonta zamieszczonej 28 maja 1904 roku w „The Era”.

Cztery produkcje poświęcone wojnie zrealizowała spółka Cricks & Sharp. W czerwcu wprowadziła do dystrybucji film trickowy Japoński zabójca olbrzyma (Jap the Giant-Killer, reż. nieznany) – japoński żołnierz zasypia w herbaciarni, śni, że walczy z rosyjskim olbrzymem i ucina mu głowę, po czym budzi się i z gazety wręczonej mu przez gejsze dowiaduje się, że Japonia wygrała wojnę[25]. Ponadto w jej ofercie znalazły się nagrania Ratunek meldunków (Saving the Dispatches, reż. nieznany), Ujęcie rosyjskiego szpiega przez Japończyków (The Capture of a Russian Spy, reż. nieznany) i Rozstrzelanie rosyjskiego szpiega (Shooting a Russian Spy, reż. nieznany).

Reklama spółki Crick & Sharp zamieszczona 4 czerwca 1904 roku w „The Era”.

We wrześniu James Williamson nakręcił Dwoje dzielnych małych Japończyków (Two Brave Little Japs), melodramat przedstawiający losy japońskiej rodziny w czasie wojny – młoda Japonka wyrusza na front jako sanitariusza, podczas gdy jej ojciec i brat służą w marynarce; dziewczyna spotyka w szpitalu rannego ojca i podejmuje się dostarczyć na okręt przekazane jej przez niego dokumenty; w czasie wykonywania zadania zostaję pojmana przez Rosjan i zaprowadzona do ich obozu, skąd ratują ją japońscy marynarze dowodzeni przez jej brata[26].

Od października 1904 roku w Wielkiej Brytanii nie realizowano już nowych filmów na temat wojny rosyjsko-japońskiej, wciąż jednak wyświetlano tam poświęcone jej nagrania.

Na podstawie informacji o brytyjskich filmach fikcjonalnych poświęconych konfliktowi na Dalekim Wschodzie zawartych w reklamach i katalogach ich producentów, można stwierdzić, że cechowały je sympatie projapońskie – przedstawieni w nich Japończycy byli dzielni (co dodatkowo podkreślono w tytułach dwóch filmów), zwyciężali z przeważającymi siłami wroga (Japoński chorąży, Pęd z meldunkami Ratunek meldunków, w sensie metaforycznym również Japoński zabójca olbrzyma), odpowiednio zajmowali się jeńcami (Atak na japoński konwój) i uzyskiwali wyrazy uznania ze strony zachodnich mocarstw (Japończyk kontra Rosjanin, Wszystko dla miłości gejszy), zawsze też to oni, a nie Rosjanie, byli centralnymi postaciami filmów.

Filmy poświęcone wojnie rosyjsko-japońskiej realizowali również producenci z Francji i USA, jest to jednak materiał na inną okazję.

Przypisy:

[1] Revised List of High-Class Original Copyrighted Bioscope Films, The Charles Urban Trading Co., Ltd., London, 1905, s. 241.

[2] With the Russian Army in Siberia, „The Era”, 14.05.1904, s. 32.

[3] New Urban Film Subjects, „The Era”, 27.02.1904, s. 35; Latest Urban Films, „The Era”, 12.03.1904, s. 35; A Wonderful Representation of the Bombardment of Port Arthur, „The Era”, 26.03.1904, s. 31. Nagrania, z których skompilowano serię Trzydzieści minut w Japonii, znajdowały się w ofercie firmy Urbana już wcześniej: We Put the World Before You by Means of the Bioscope and Urban Films, The Charles Urban Trading Company Ltd., London 1903, s. 152.

[4] With the Russian Army in Siberia, „The Era”, 30.04.1904, s. 32; The First Bioscopic Pictures of the Japanese Troops to the Front, „The Era”, 11.06.1904, s. 27.

[5] Wykaz nagrań z podróży Rogersa, które trafiły do dystrybucji, można znaleźć w: Revised List…, s. 93-101.

[6] To samo nagranie, opatrzone numerem katalogowym 1310, zostało w reklamie zamieszczonej 16 lipca 1904 roku na łamach „The Era” opisane jako zapis procesji pogrzebowej chorążego, który poległ w bitwie nad rzeką Yalu, zaś w katalogu z lutego 1905 roku – oficera marynarki poległego podczas bitwy morskiej pod Port Arthur. Por.: War in the Far East. New Japanese Series, „The Era”, 16.07.1904, s. 27; Revised List…, s. 92 i 207.

[7] War Films and a Question of Policy, „The Entr'acte”, 28.01.1905, s. 7; Urban Novelties. Important New Films at the Alhambra, „The Entr'acte”, 04.02.1905, s. 7.

[8] Szczegółowy wykaz nagrań wchodzących w ramy poszczególnych sekcji można znaleźć w: Revised List…, s. 241-260.

[9] Life on a Japanese Battleship, „The Era”, 09.01.1904, s. 31.

[10] New Warwick Film Subjects, „The Era”, 19.07.1902, s. 31.

[11] The War in the Far East, „The Era”, 13.02.1904, s. 34.

[12] The Warwick Trading Co., Limited, „The Era”, 27.02.1904, s. 35; The Warwick Trading Co., Limited, „The Era”, 19.03.1904, s. 31.

[13] Russo-Japanese War, „The Era”, 23.04.1904, s. 31; New Japanese War Film, „The Era”, 21.05.1904, s. 32; Genuine War Film From the Front, „The Era”, 11.06.1904, s. 27; The War in the Far East Put Right Before Your Eyes, „The Era”, 16.07.1904, s. 27; Russo-Japanese War. Latest Film From the Front, „The Era”, 06.08.1904, s. 31; Russo-Japanese War. Latest Film From the Front, „The Era”, 13.08.1904, s. 31.

[14] Most Important Announcement. The Russo-Japanese War „The Era”, 18.06.1904, s. 28.

[15] Gifford Denis, The British Film Catalogue, Vol. 2: Non-Fiction Film, 1888-1994, Third Edition, Routledge, London – New York 2001, s. 114.

[16] Zawartość filmu odtwarzam na podstawie:  Paul’s Films, „The Era”, 05.03.1904, s. 31; Catalogue of Selected Animated Photograph Films, Animatograph Depot, London 1907, s. 40; Complete Illustrated Catalog of Moving Picture Machines, Stereopticons, Slides, Films, Kleine Optical Co., Chicago 1905, s. 340.

[17] Paul's New Films, „The Era”, 09.04.1904, s. 36.

[18] Catalogue of Selected…, s. 38.

[19] Paul's Films. Russo-Japanese War. The Incident of the Hour, „The Era”, 30.04.1904, s. 31; Shot as Spies. Two Japanese Executed, „Northern Daily Telegraph”, 22.04.1904, s. 4; Japanese Spies Shot, „London Daily News”, 23.04.1904, s. 7.

[20] The Sheffield Photo. Co.’s Cinematograph Films, „The Era”, 27.02.1904, s.35.

[21] Łączna długość filmu wynosiła wynosiła 300 stóp. Jego zawartość odtwarzam na podstawie reklamy przedrukowanej w: Fell John, A History of Films, Holt, Rinehart and Winston, New York – Chicago – San Francisco 1979, s. 22. 

[22] L. Gaumont & Co. Cinematograph Specialists, „The Era”, 05.03.1904, s. 31.

[23] New Sensational Elge Films, „The Era”, 28.05.1904, s.27.

[24] Gifford Denis, The British Film Catalogue, Vol. 1: Fiction Film, 1895-1994, Third Edition, Routledge, London – New York 2001, s. 24.

[25] New Topical War Film, „The Era”, 04.06.1904, s. 28.

[26] Fabułę filmu przytaczam za opisem katalogowym przedrukowanym w: Sopocy Martin, James Williamson: Studies and Documents of a Pioneer of the Film Narrative, Fairleight Dickinson University Press, London – Cranbury 1998, s. 292.